ભારતમાં યોજાનારી વસ્તી ગણતરી દેશના સામાજિક, આર્થિક અને વસ્તી વિષયક ચિત્રને સમજવાનું એક મહત્વપૂર્ણ માધ્યમ છે. આ અર્થમાં, 2027 માં યોજાનારી વસ્તી ગણતરી ઘણી રીતે ઐતિહાસિક હશે, કારણ કે તે પ્રથમ વખત સંપૂર્ણપણે ડિજિટલ રીતે હાથ ધરવામાં આવશે. આ ઉપરાંત, સ્વતંત્રતા પછી પ્રથમ વખત જાતિ વસ્તી ગણતરી હાથ ધરવામાં આવશે. 1931 પછી આ પહેલો પ્રસંગ હશે જ્યારે દેશની બધી જાતિઓનો ડેટા એકત્રિત કરવામાં આવશે. આ વસ્તી ગણતરીમાં કેટલાક નવા પ્રશ્નોનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે જે આધુનિક જીવનશૈલી અને વિકાસના પરિમાણો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. આ નવા પ્રશ્નોમાં ઘરમાં ઇન્ટરનેટ કનેક્શન, મોબાઇલ અને સ્માર્ટફોનની ઉપલબ્ધતા, પીવાના પાણીનો સ્ત્રોત, ગેસ કનેક્શનનો પ્રકાર, વાહનોની ઉપલબ્ધતા અને ઘરમાં વપરાતા અનાજનો પ્રકાર શામેલ છે. વસ્તી ગણતરી 2027 માં છ નવા પ્રશ્નોનો સમાવેશ થશે, જે ઇન્ટરનેટ, સ્માર્ટફોન, પાણી, ગેસ, વાહનો અને અનાજના ઉપયોગ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરશે. આ પ્રથમ ડિજિટલ વસ્તી ગણતરી હશે, જે સામાજિક-આર્થિક પ્રગતિને માપશે.

આ 6 પ્રશ્નો શા માટે મહત્વપૂર્ણ

1. શું ઘરમાં ઇન્ટરનેટ કનેક્શન છે? - ​​આ પ્રશ્નનો હેતુ ડિજિટલ કનેક્ટિવિટીનું મૂલ્યાંકન કરવાનો છે. સરકાર જાણવા માંગે છે કે કેટલા પરિવારો પાસે ઇન્ટરનેટ કનેક્શન છે અને કેટલા ઉપકરણો તેનો ઉપયોગ કરી રહ્યા છે. આ ડેટા ડિજિટલ ઇન્ડિયા પહેલની પ્રગતિને માપવામાં મદદ કરશે અને ગ્રામીણ અને શહેરી વિસ્તારોમાં ડિજિટલ વિભાજનને સમજવામાં મદદરૂપ થશે.

2. મોબાઇલ ફોન અને સ્માર્ટફોન અને તે કોની પાસે છે? - ​​આ પ્રશ્ન હેઠળ, પૂછવામાં આવશે કે પરિવારમાં કેટલા મોબાઇલ ફોન અને સ્માર્ટફોન છે અને તે કોની પાસે છે. આ ડેટા મોબાઇલ અને સ્માર્ટફોનની પહોંચને માપવામાં મદદ કરશે, જે શિક્ષણ, નાણાકીય સમાવેશ અને ડિજિટલ સેવાઓના ઉપયોગમાં મહત્વપૂર્ણ છે.

3. ઘરની અંદર પીવાના પાણીનો સ્ત્રોત શું છે? - ​​પીવાના પાણીનો સ્ત્રોત એક મહત્વપૂર્ણ આરોગ્ય અને સ્વચ્છતા સૂચક છે. આ પ્રશ્ન દ્વારા, સરકાર જાણવા માંગે છે કે પરિવારો કુવા, હેન્ડપંપ, નળ, બોટલબંધ પાણી કે અન્ય સ્ત્રોતોનો ઉપયોગ કરે છે. આ જલ જીવન મિશન જેવી યોજનાઓની પ્રગતિ માપવામાં મદદરૂપ થશે.

૪. કયા પ્રકારનું ગેસ કનેક્શન છે? - ​​આ પ્રશ્નમાં, પૂછવામાં આવશે કે પરિવાર રસોઈ માટે કયા પ્રકારના બળતણનો ઉપયોગ કરે છે - LPG, PNG, લાકડું, ગાયના છાણના ખોળ કે અન્ય. આ સ્વચ્છ ઉર્જા અને ઉજ્જવલા યોજના જેવા કાર્યક્રમોની સફળતાને સમજવામાં મદદ કરશે.

૫. કયા વાહનો છે? - ​​આ પ્રશ્ન હેઠળ, પરિવાર પાસે ઉપલબ્ધ વાહનો જેમ કે સાયકલ, સ્કૂટર, મોટરસાઇકલ, કાર, જીપ અથવા વાન વિશે માહિતી એકત્રિત કરવામાં આવશે. આ ડેટા પરિવહન અને આર્થિક સ્થિતિનું વિશ્લેષણ કરવામાં મદદરૂપ થશે.

૬. ઘરમાં કયા પ્રકારનું અનાજ વપરાય છે? - ​​આ પ્રશ્ન ખાદ્ય સુરક્ષા અને પોષણની સ્થિતિને સમજવા માટે શામેલ કરવામાં આવ્યો છે. સરકાર જાણવા માંગે છે કે પરિવારો મુખ્યત્વે ઘઉં, જુવાર, બાજરી, મકાઈ, રાગી કે અન્ય અનાજનો ઉપયોગ કરે છે કે નહીં. આ ડેટા બાજરીનો ઉપયોગ પ્રોત્સાહન આપવા અને ખાદ્ય નીતિઓ સુધારવામાં મદદ કરશે.

ડિજિટલ વસ્તી ગણતરી: પેપરલેસ પ્રક્રિયાનો એક નવો યુગ

પ્રથમ વખત, વસ્તી ગણતરી 2027 પેપરલેસ પ્રક્રિયા અપનાવશે. આ માટે, એક ખાસ મોબાઇલ એપ્લિકેશન અને ઓટો-કેલ્ક્યુલેશન પોર્ટલ વિકસાવવામાં આવ્યું છે, જ્યાં લોકો તેમની માહિતી ઓનલાઈન દાખલ કરી શકશે. દરેક વ્યક્તિને એક અનન્ય આઈડી નંબર આપવામાં આવશે, જે ડેટાની ગુપ્તતા અને ચોકસાઈ સુનિશ્ચિત કરશે. આ ઉપરાંત, GPS ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ કરીને ડેટા સંગ્રહની ચોકસાઈ વધારવામાં આવશે, અને ફિલ્ડ સપોર્ટ અને ડાયગ્નોસ્ટિક ટૂલ્સની મદદથી સમસ્યાઓનું તાત્કાલિક નિરાકરણ કરવામાં આવશે. સ્વતંત્રતા પછી પહેલીવાર, વસ્તી ગણતરી 2027 માં જાતિનો ડેટા પણ એકત્રિત કરવામાં આવશે.

વસ્તી ગણતરી 2027 નો ડેટા સરકારને નીતિઓ બનાવવામાં મદદ કરશે જ, પરંતુ 2026માં રચાયેલા સીમાંકન પંચ માટેનો આધાર પણ પૂરો પાડશે. આ કમિશન લોકસભા અને વિધાનસભા બેઠકોના નવા સીમાંકન માટે ડેટાનો ઉપયોગ કરશે, જેણે દક્ષિણ રાજ્યોમાં વસ્તી નિયંત્રણ નીતિઓને કારણે સંસદીય બેઠકો ગુમાવવાની શક્યતા પર ચર્ચા શરૂ કરી છે.

વસ્તી ગણતરી માટે જાહેરનામું જારી

૨૦૧૧ માં છેલ્લી વસ્તી ગણતરીના ૧૬ વર્ષ પછી, સરકારે સોમવારે ૨૦૨૭ માં ભારતની ૧૬મી વસ્તી ગણતરી હાથ ધરવા માટે એક જાહેરનામું બહાર પાડ્યું, જેમાં જાતિ વસ્તી ગણતરીનો પણ સમાવેશ થશે. જાહેરનામામાં કહેવામાં આવ્યું છે કે લદ્દાખ જેવા બરફથી ઢંકાયેલા વિસ્તારોમાં ૧ ઓક્ટોબર, ૨૦૨૬ ની સંદર્ભ તારીખ સાથે અને દેશના બાકીના ભાગોમાં ૧ માર્ચ, ૨૦૨૭ ની સંદર્ભ તારીખ સાથે વસ્તી ગણતરી હાથ ધરવામાં આવશે.

તેમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે, "ઉક્ત વસ્તી ગણતરી માટે, કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ લદ્દાખ અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ જમ્મુ અને કાશ્મીર અને હિમાચલ પ્રદેશ અને ઉત્તરાખંડના બરફથી ઢંકાયેલા વિસ્તારો સિવાય બાકીના રાજ્યો માટે સંદર્ભ તારીખ ૧ માર્ચ, ૨૦૨૭ ના રોજ ૦૦:૦૦ કલાક રહેશે." તેમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે લદ્દાખ અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ જમ્મુ અને કાશ્મીર અને હિમાચલ પ્રદેશ અને ઉત્તરાખંડ રાજ્યોના બરફથી ઢંકાયેલા વિસ્તારો માટે સંદર્ભ તારીખ ૧ ઓક્ટોબર, ૨૦૨૬ ના રોજ ૦૦:૦૦ કલાક રહેશે.

૧૩,૦૦૦ કરોડ રૂપિયાનો ખર્ચ થઈ શકે છે

દેશભરમાંથી વસ્તી માહિતી પૂરી પાડવાનું આ વિશાળ કાર્ય લગભગ ૩૪ લાખ ગણતરીકારો અને સુપરવાઈઝર અને ડિજિટલ સાધનોથી સજ્જ ૧.૩ લાખ વસ્તી ગણતરી કર્મચારીઓ દ્વારા કરવામાં આવશે. સરકાર આ માટે ૧૩ હજાર કરોડ રૂપિયા ખર્ચ કરે તેવી શક્યતા છે. એક સરકારી નિવેદનમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે વસ્તી ગણતરીની સાથે જાતિ ગણતરી પણ કરવામાં આવશે. આગામી વસ્તી ગણતરીમાં જાતિ ગણતરી પણ કરવામાં આવશે, જે સ્વતંત્રતા પછીની પહેલી હશે. છેલ્લી વ્યાપક જાતિ આધારિત વસ્તી ગણતરી ૧૮૮૧ થી ૧૯૩૧ ની વચ્ચે અંગ્રેજો દ્વારા કરવામાં આવી હતી. સ્વતંત્રતા પછી કરવામાં આવેલા તમામ વસ્તી ગણતરી કાર્યમાંથી જાતિને બાકાત રાખવામાં આવી હતી.

સ્વતંત્રતા પછી દેશની આ આઠમી વસ્તી ગણતરી

એક સરકારી નિવેદનમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે વસ્તી ગણતરી કાર્ય શરૂ થયા પછી આ ૧૬મી વસ્તી ગણતરી છે અને સ્વતંત્રતા પછી આઠમી વસ્તી ગણતરી છે. બંધારણના અનુચ્છેદ ૨૪૬ મુજબ, વસ્તી ગણતરી સાતમી અનુસૂચિમાં સંઘ યાદીમાં ૬૯મા સ્થાને સૂચિબદ્ધ વિષય છે. વસ્તી ગણતરી સમાજના દરેક વર્ગમાંથી માહિતી સંગ્રહનો પ્રાથમિક સ્ત્રોત છે અને તે એક દાયકાની પ્રવૃત્તિ છે. આગામી વસ્તી ગણતરીમાં જાતિ ગણતરીનો સમાવેશ કરવાનો નિર્ણય 30 એપ્રિલના રોજ વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીના નેતૃત્વ હેઠળની રાજકીય બાબતોની કેબિનેટ સમિતિ દ્વારા લેવામાં આવ્યો હતો. 2011 ની વસ્તી ગણતરી મુજબ, દેશની વસ્તી 121.019 કરોડ હતી, જેમાંથી 62.372 કરોડ (51.54 ટકા) પુરુષો અને 58.646 કરોડ (48.46 ટકા) સ્ત્રીઓ હતી.